فصلنامه اقتصاد و مدیریت شهری
پیاپی 32 (پاییز 1399)

بافت ‎های فرسوده و محلات تاریخی، یکی از مسایل مهم در نظام شهرسازی کشور است؛ به طوری که هر ساله بودجه قابل ‎توجهی برای نوسازی و بازآفرینی این محلات صرف می ‎شود. تجارب پروژه ‎های گذشته نشان می ‎دهد که علی‎رغم نوسازی ساختمان ‎ها و عرصه خصوصی، جمعیت ساکن در این مناطق به سایر محلات شهر مهاجرت کرده ‎اند. این پژوهش با طرح مفهوم ارزش سکونت، به دنبال آن است وجوه مختلف زندگی شهری که سبب می ‎شود مردمان در محله ای ساکن شوند یا از آن مهاجرت کنند، تبیین کند و نسبت به بقای سرزندگی محلات توجه داشته باشد. برای نیل به این منظور، این پژوهش از روش‎های مطالعه اسنادی و تحلیل محتوا به منظور بررسی ادبیات نظری و از روش‎ های استدلالی و توصیفی در راستای مقایسه شواهد و مفاهیم منتج از مطالعه اسناد استفاده کرده است. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که ارزش سکونت، مفهومی فراتر از کیفیت زندگی است که باید در بازآفرینی شهری مورد توجه قرار گیرد. ارزش سکونت به کلیه ابعاد زیستی، کالبدی، فرهنگی- اجتماعی، اقتصادی و زیست ‎محیطی سکونت انسان ‎ها می پردازد و در ذیل هر بعد، شاخص‎ هایی را به هدف ارزیابی برنامه‎ ها و طرح‎ های شهری ارایه می ‎کند. در نتیجه، بی‎ توجهی به هر بعد، ارزش سکونت را خدشه ‎دار می کند و ساکنان اصلی مهاجرت می کنند.

پژوهش حاضر با هدف ارزیابی وضعیت پایداری منابع مالی و درآمدی شهرداری زنجان انجام شده است. در این پژوهش ضمن ارزیابی و تجزیه ‎و تحلیل منابع درآمدی شهرداری زنجان در بازه زمانی ده ‎ساله (1396 - 1387)، به شناسایی منابع درآمدی پایدار شهرداری و رتبه ‎بندی پایداری این منابع اقدام شده است. روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی- پیمایشی، مقطعی و کاربردی است؛ لذا از پرسشنامه محقق‎ ساخته به‎ منظور ارزیابی میزان پایداری منابع مالی و درآمدی در معیار لیکرت پنج‎ گزینه ‎‎ای به تفکیک هر یک از شاخص‎ های پایداری استفاده شده است. جامعه مورد مطالعه 14 نفر از مدیران و کارشناسان خبره درآمد مرکز و مناطق و صاحب ‎نظران مالیه شهرداری زنجان بود. برای تایید پایایی پرسشنامه از شاخص آلفای کرونباخ استفاده شد و با توجه به اینکه ضریب آلفای محاسبه شده (768/0) بیش از 7/0 بود از لحاظ پایایی، تایید گردید. برای سنجش روایی، از روایی محتوا و صوری و جهت سنجش نرمال بودن مشاهدات از آزمون کولموگروف اسمیرنوف استفاده شده است. در نهایت برای تجزیه‎ و تحلیل داده ‎ها، از نرم ‎افزار SPSS نسخه 23 در دو قالب آمار توصیفی و آمار استنباطی (آزمون t استیودنت) استفاده گردیده است. نتایج این پژوهش نشان دادند که درآمد ناشی از فصول عوارض عمومی و درآمد حاصل از وجوه و اموال شهرداری جزو منابع درآمدی پایدار و اعانات و هدایا و دارایی ‎ها جزو ناپایدارترین درآمدهای شهرداری به حساب می ‎آید. در این میان میانگین پایداری ردیف درآمدی عوارض نوسازی، عوارض گذرنامه، عوارض بر پروانه‎ های کسب و پیشه و حق صدور پروانه، عوارض اسناد رسمی، عوارض سالیانه خودروهای سواری و سایر وسایل نقلیه، مال الاجاره ساختمان‎ ها و تاسیسات، عوارض بر فروش کالا و ارایه خدمات (بند الف ماده 38 قانون مالیات بر ارزش افزوده) و سهم شهرداری ها از عوارض وصولی متمرکز (موضوع تبصره 2 ماده 39 قانون مالیات بر ارزش ‎افزوده)، بیشتر از سایر منابع مالی و درآمدی می ‎باشد. اما درآمدهای ناشی از جریمه قطع اشجار شهری و غرامت ‎ها، عوارض و جریمه حذف پارکینگ، عوارض بر مازاد تراکم، عوارض بر بالکن و پیش ‎آمدگی، جریمه سد معبر، جریمه کمیسیون ماده صد و جرایم تخلفات ساختمانی، جزو منابع درآمدی ناپایدار شهرداری می ‎باشند.

فناوری اطلاعات و ارتباطات با ورود به حوزه ‎های مختلف شهری تغییرات و تحولات شگرفی به همراه آورده است. کاهش هزینه ‎ها، تسریع در انجام امور، افزایش سطح دقت و بهبود فرایندهای نظارت و کنترل، بخش ‎هایی از تاثیر فناوری بر حوزه ‎های مدیریت شهری است. سیستم‎ های حمل و نقل شهری، یکی از حوزه ‎هایی است که می ‎تواند از فناوری اطلاعات و فرایندهای هوشمندسازی شهری متاثر باشند و نتایج آن در مسیر پایداری توسعه شهری مورد پیش‎بینی، آینده ‎نگری و سپس برنامه ‎ریزی قرار گیرد. پرسش پژوهش حاضر آن است که هوشمندسازی حمل و نقل شهرها در آینده چه نقشی در توسعه پایدار شهری دارد؟ برای بررسی موردی، کلان شهر تهران انتخاب شده است. داده ها به شیوه اسنادی و میدانی جمع آوری شدند و از تکنیک دلفی برای آینده نگری استفاده شد. نتایج تجزیه و تحلیل داده ها در نرم افزار SPSS و با آزمون های آماری (فراوانی، درصد، میانگین، انحراف معیار) نشانگر آن است که مشکلات سیسم حمل و نقل کنونی کلان شهر تهران شامل ضعف یا کاستی در ابعادی همچون ایمنی، سلامتی، زمانی، کالبدی، حوادث، مالی، درونی خودرو و عدالت است و هوشمندسازی سیستم‎ های حمل و نقل در آینده کلان شهر تهران، به پایداری توسعه آن می انجامد.

مهم‎ترین علل موثر بر شکل گیری کارآفرینی اجتماعی در نظام آموزش عالی ایران، از موارد شایان توجه در مقوله آموزش هستند که پژوهش پیش رو به روش ترکیبی (کیفی-کمی) به بررسی آن پرداخته است. این مقاله، از نظر هدف، در رده تحقیقات کاربردی قرار دارد و از لحاظ گردآوری داده‏ ها (در بعد کمی) جزو تحقیقات توصیفی از نوع همبستگی می ‏باشد. جامعه موردمطالعه، صاحب نظران نظام آموزش عالی در حیطه کارآفرینی و دانشجویان دانشگاه‎ های دولتی شهر تهران می‎ باشد. روش نمونه گیری در بین صاحب نظران نظام آموزش عالی به صورت هدفمند (که در بخش کیفی و با استفاده از مصاحبه های نیمه ساختاریافته اقدام به گردآوری داده ها شد) بود و به دلیل ماهیت کیفی بودن پژوهش حجم نمونه تا زمان رسیدن به اشباع تیوریک نامشخص و زمانی که داده‎ ها محقق به اشباع رسید، فرایند جمع آوری داده‎ ها خاتمه یافت؛ به طوری که در بخش صاحب نظران نظام آموزش عالی، تعداد مشارکت کنندگان جامعه مورد نظر با 15 نفر به اشباع رسید و در بخش کمی که شامل دانشجویان نظام آموزش عالی است، از طریق جدول مورگان حجم نمونه 384 نفر تخمین زده شد و با استفاده از نمونه گیری چندمرحله ای (انتساب متناسب) به صورت تصادفی داده ‎ها در بین دانشکده های دولتی شهر تهران، توزیع و جمع آوری گردید. به دنبال پرسشنامه تهیه شده، ابتدا روایی و پایایی این پرسشنامه، تحلیل شد و سپس براساس مولفه ها و زیرمولفه های آنها آزمون نرمالیته اسمیرنوروف-کلموگروف مورد تحلیل قرار داده شد که به دنبال آن، مسیر اعتباریابی مشخص شد و برای محاسبه ضریب قابلیت اعتماد ابزار اندازه گیری در این تحقیق، از روش آلفای کرونباخ استفاده شد. رتبه بندی در بین متغیرهای اصلی نشان داد که متغیر راهبردها، مهم ترین و متغیر کیفیت ناکارآمد، کمترین اهمیت را دارند. رتبه بندی در بین زیرمولفه های اصلی نشان داد زیرمولفه های نبود گرایش های تخصصی کارآفرینی در نظام آموزش عالی ایران، مهم ترین زیر مولفه محسوب می گردد و مولفه عوامل اقتصادی با مقدار 404/0 مهم ترین عامل موثر بر شکل گیری کارآفرینی اجتماعی در نظام آموزش عالی ایران بود.

هدف از پژوهش حاضر، شناسایی و تدوین مدل بومی جانشین پروری بر اساس تیوری داده بنیاد در سازمان های دولتی استان هرمزگان می باشد. روش پژوهش حاضر، به صورت کیفی است که از طریق تیوری داده بنیاد و با استفاده از ابزار مصاحبه نیمه ساختاریافته صورت گرفته است. نمونه آماری، شامل مدیران و متخصصان سازمان های دولتی استان هرمزگان به تعداد 15 نفر است. در این پژوهش، از طریق فرایند کدگذاری باز، در مجموع 180 کد از مصاحبه ها استخراج شدند که پس از شناسایی مفاهیم و شاخص ها منجر به ایجاد مقوله بندی گردید و در مجموع، تعداد پنج بعد اصلی به‎عنوان علل و زمینه ها (سازمانی، رفتاری، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی)، چهار بعد به‎عنوان عوامل میانجی (عدالت سازمانی، نوع فرهنگ، حجم و اندازه سازمان و ماموریت سازمان) و عوامل پیامدی (پویایی و نشاط، فضای مشارکت حداکثری استفاده از خلاقیت بهتر، حمایت بیشتر از مدیران، افزایش میل و رغبت، افزایش علاقه به کار، عملکرد بالا، داشتن مهارت فنی بالا، داشتن تعامل بیشتر با دیگران) که ارتباط دهنده کدها بودند، مشخص شدند و مدل بومی و پارادایمی جانشین پروری در سازمان های دولتی استان هرمزگان بر اساس تیوری داده بنیاد تدوین گردید.

سودمندی رویکردهای مشارکتی در نوسازی های مشارکتی بافت فرسوده، امری انکارناپذیر است و اهمیت حضور شهروندان در امر نوسازی، بسیار بااهمیت است. از طرفی، گستردگی عوامل تاثیرگذار بر مشارکت ساکنان، نبود راهکاری یکسان برای عمل نوسازی مشارکتی در بافت فرسوده و متفاوت بودن ظرفیت و دارایی های هر بافت، راهکارهای متنوعی را بر عمل نوسازی مشارکتی می طلبد. هدف از این پژوهش، ارایه مدلی از دارایی ها و ارزش های زمینه ای موثر بر میزان مشارکت ساکنان است. از این رو روش این تحقیق، ترکیبی از روش های کیفی و کمی است. در ابتدا در یک پژوهش کیفی، به منظور تصویرسازی دارایی ها و ارزش های زمینه ای بافت چیذر با استفاده از نمونه گیری اشباع و هدفمند با 25 نفر از ساکنان بااصالت، محله مصاحبه عمیق نیمه ساختاریافته صورت گرفت و مقوله ها و واژگان مرتبط با ارزش های طبیعی، مصنوع و انسانی محله چیذر با استفاده از روش تحلیل محتوا بررسی شد. در ادامه، در یک پژوهش کمی، فرضیه های تحقیق تدوین گردید تا نحوه تاثیر دارایی های و ارزش های زمینه ای را بر هریک از ابعاد نوسازی مشارکتی در جامعه آماری 373 نفری از ساکنان محله چیذر با استفاده از روش معادلات ساختاری حداقل مربعات و نرم افزار Smart-PLS مورد سنجش قرار گیرد. نتایج تحقیق نشان می دهد که ارزش های زمینه ای، تاثیر معناداری بر هر یک از ابعاد مشارکت ساکنان دارد؛ بدین معنا که نتایج تحلیل عاملی مرتبه سوم، بیانگر این موضوع است که ارزش های انسانی بر میزان مشارکت ساکنان، تاثیر مثبت و معناداری دارد و بار عاملی آن 562/0 است. همچنین ارزش های زمینه ای مصنوع و طبیعی با بار عاملی 0/393 و 0/178 تاثیر مثبت و معناداری بر میزان مشارکت ساکنین محله چیذر برای نوسازی بافت های فرسوده دارد.

از مهم ترین و پیچیده ‎ترین تحولات در نیم قرن اخیر رشد سریع شهرنشینی و مشکلاتی است که در سر راه توسعه شهرهای کمتر توسعه‎ یافته و بیشتر توسعه ‎یافته وجود دارد. نابرابری در برخورداری از شاخص ‎های توسعه شهری، ساختار فضایی شهر را دچار تغییر و تحول می کند؛ از این رو هدف از تحقیق حاضر، سنجش شاخص ‎های توسعه شهری در مناطق چهارگانه شهرداری اردبیل با استفاده از مدل تاپسیس به منظور تبیین سطوح متفاوت توسعه کالبدی است. نوع تحقیق کاربردی و روش آن توصیفی- تحلیلی بوده و برای انجام آن از مدل تاپسیس استفاده شده است. اطلاعات از طریق مطالعات اسنادی و کتابخانه ‎ای در سال 1398 به ‎دست آمده است و معیارهای مورد استفاده در سطح ‎بندی گزینه‎ ها با استفاده از روش آنتروپی شانون، وزن ‎دهی شده است. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشانگر آن است که بین مناطق شهر اردبیل به لحاظ برخورداری از شاخص‎ های توسعه کالبدی تفاوت زیادی وجود دارد؛ به‎ طوری ‎که منطقه یک با ضریبCLi  779/0 در رتبه اول در برخورداری از شاخص‎ های توسعه شهری و منطقه دو با ضریب CLi 223/0 در رتبه دوم و منطقه سه با ضریبCLi 213/0 در رتبه سوم و منطقه چهار با ضریبCLi  048/0 در رتبه چهارم قرار دارد که منطقه یک با اختلاف زیادی نسبت به سه منطقه دیگر از لحاظ شاخص‎ های توسعه کالبدی بر اساس مدل تاپسیس در سطح بالایی قرار گرفته و مناطق دیگر به ترتیب منطقه دو، سه و چهار قرار گرفته ‎اند و به جز سرانه ورزشی و انتظامی که در منطقه چهار بیشتر از منطقه یک می‎ باشد بقیه سرانه‎ ها در منطقه چهار کمتر از مناطق دیگر می ‎باشد و سرانه فضای مسکونی با 233/52 در منطقه سه دارای بیشترین فضا در بین مناطق و سرانه فرهنگی در منطقه چهار با 00832/0 کمترین فضا را دارا می‎باشد و بیشترین شکاف از لحاظ برخورداری شاخص ‎ها هم بین منطقه یک و چهار می‎ باشد.

مقاله حاضر با هدف شناسایی شاخص ‎های مدیریتی تاب آوری سازمانی و کارآمدی مدیریت منابع انسانی در شهرداری تهران و ارایه مدل در سال 1398 انجام شد. روش تحقیق کیفی، از نوع مصاحبه بود. جامعه آماری شامل مدیران در مناطق 22گانه شهرداری تهران در سال 1398 بود که 23 نفر از آنها به صورت تصادفی در دسترس به عنوان نمونه مورد مطالعه تا رسیدن به اشباع، انتخاب شدند. جمع آوری اطلاعات با استفاده از مصاحبه نیمه ساختاریافته انجام شد. نتایج حاصل از طبقه بندی و تم بندی مصاحبه های خبرگان نشان دادند که هفت شاخص 1- آگاهی از وضعیت سازمان و منش تاب آوری 2- تصمیم گیری مدیریتی و نوع رهبری در سازمان 3- مدیریت عملکرد و ترویج تفکر سیستمی 4- نحوه دسترسی به منابع سازمان 5- مدیریت آسیب پذیری و ظرفیت انطباقی 6- مدیریت امنیت و ریسک 7- مدیریت اضطرار و بحران، به عنوان شاخص ‎های مدیریتی تاب آوری سازمانی با هدف کارآمدی مدیریت منابع انسانی در شهرداری تهران شناسایی شدند که در نهایت مدل تحقیق ارایه شد. در نتیجه با به کارگیری شاخص‎ های مدیریتی در حوزه مدیریت منابع انسانی توسط مدیران و مسیولان ارجح در شهرداری تهران می توان کاهش خطرات احتمالی شهری و ارتقای تاب آوری سازمانی را با ایجاد آمادگی های لازم در بین کارکنان و مدیران مهیا کرد.

شبکه‎ های اجتماعی، یکی از کانال‌های اصلی حفظ و توسعه روابط با مشتریان تجاری به‎شمار می‎روند. امروزه، بانک‌ها تلاش می‌کنند تا در پرتو مفاهیم جدید بازاریابی، فعالیت‎های خود را سازمان‎دهی کنند؛ زیرا فاصله گرفتن از رویکردهای سنتی نظیر تولید و فروش و حرکت به سمت بازارگرایی، از الزامات موفقیت در فضای رقابتی کنونی است. بخش بازاریابی در عمل گویای اهمیت شعبه در جذب و نگهداری مشتریان است. از این رو هدف تحقیق حاضر، طراحی و تبیین مدل بازاریابی خدمات بانکی مبتنی بر شبکه‎های اجتماعی است. روش تحقیق، از نوع کاربردی و اکتشافی است. جامعه آماری مورد نظر را در بخش کیفی خبرگان آشنا به موضوع پژوهش (مدیران عملیاتی در حوزه‎های بازاریابی و شبکه‎های اجتماعی بانک شهر) تشکیل دادند که با روش غیرتصادفی و هدفمند تا اشباع نظری پرسشنامه، 25 مصاحبه انجام شد. جامعه آماری بخش کمی، شامل کلیه مشتربان بانک شهر در استان تهران بودند که با توجه به نامحدود بودن جامعه، 384 نفر با توجه به جدول مورگان به عنوان نمونه پژوهش انتخاب شدند. به‌منظور گردآوری داده‎ها در بخش کیفی، از مصاحبه و در بخش کمی، از پرسشنامه چهار سوالی براساس طیف پنج‌گزینه‎ای لیکرت استفاده شد. روایی پرسشنامه با نظرات خبرگان و پایایی با آلفای کرونباخ بررسی شد. مقدار آلفای کرونباخ 75/0 تعیین شد که مقدار آزمون آلفای کرونباخ، بیشتر از مقدار 7 درصد نشان می‌دهد آزمون از پایایی مناسبی برخوردار است. در این پژوهش، روش تحلیل داده‎های کیفی، تحلیل محتوا و تحلیل داده‎های کمی، روش معادلات ساختاری است و از نرم‌افزار PLS استفاده شد. نتایج نشان دادند که ابعاد مدل، شامل خلق ارزش برای مشتری، محتوای بازاریابی شبکه‎های اجتماعی، فعالیت‎های بازاریابی اجتماعی، توجه به ذی‎نفعان و نوع شبکه‎های اجتماعی است و مدل از برازش مناسبی برخودار می‎باشد.

رشد فزاینده افراد بیکار، نیاز جامعه به کالاها و خدمات جدید، افزایش رشد نرخ تکنولوژی در اغلب صنایع و شدت گرفتن رقابت در بازارهای مختلف؛ از جمله عواملی هستند که اهمیت توجه به کارآفرینی و محیط کسب ‎و کار را آشکار می سازد؛ بدین منظور، پژوهش حاضر با هدف ارایه مدل استانداردسازی هنرستان ها به منظور کارآفرینی و بهبود محیط کسب و کار و افزایش بهره وری اقتصادی در شهر تهران به روش آمیخته اکتشافی انجام گردید. این تحقیق از نظر هدف، کاربردی است. در مرحله کیفی 11 نفر از خبرگان و 21 سند مرتبط با موضوع پژوهش به عنوان نمونه، به روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شدند. جمع آوری داده های کیفی به روش مطالعات کتابخانه ای و مصاحبه های نیمه ساختاریافته انجام گرفت. در این بخش، داده ها در سه مرحله کدگذاری باز، محوری و انتخابی تحلیل شدند که منجر به شناسایی 20 شاخص و 5 مولفه گردید. پرسشنامه تحقیق بر اساس این شاخص ها طراحی شد. در بخش کمی، جامعه آماری را کلیه مدیران هنرستان های شهر تهران (329 نفر) تشکیل می دادند که برای تعیین حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران، 177 نفر به عنوان نمونه، به روش نمونه گیری تصادفی ساده انتخاب شدند. جمع آوری داده های کمی، براساس پرسشنامه محقق ساخته صورت گرفت که پایایی آن با ضریب آلفای کرونباخ 93 درصد و روایی آن با استفاده از نظر متخصصان و خبرگان تایید شد. تجزیه و تحلیل داده ها به کمک نرم افزارهای SPSS 16 و Smart PLS صورت پذیرفت. بر اساس نتایج پژوهش پنج مولفه: علمی و نوآوری، تربیت اقتصادی و اجتماعی، مدیریت و ارزیابی، آموزش و یادگیری و مشاوره تحصیلی با شاخص های آنها، تحت عنوان ابعاد و مولفه های مدل استانداردسازی هنرستان ها به منظور کارآفرینی و بهبود محیط کسب و کار و افزایش بهره وری اقتصادی در شهر تهران مشخص گردید.